Bossanova: de taal van Lilian’s liefde

Jazz kent behoorlijk wat subgenres. Bossanova is daar één van. De stijl is ontstaan in Brazilië, het land dat misschien nog wel bekender staat om zijn samba. Omdat ik graag meer wil leren over het ontstaan van de bossanova ga ik in gesprek met Braziliaans-Nederlandse zangeres Lilian Vieira. Zij verhuisde op 23-jarige leeftijd vanuit Brazilië naar Nederland voor de liefde, iets dat zonder het bestaan van de bossanova misschien nooit zou zijn gebeurd.

Al zingend rij ik van Almere naar Utrecht om Lilian te ontmoeten. “YAS GIRL”, klinkt het in mijn enthousiaste hoofd wanneer ik in gedachten alvast voor me zie hoe leuk dit gesprek gaat zijn. Ik geef mezelf nog nét geen high five. In Utrecht gaat het bijna mis: de eenrichtingsverkeersborden vliegen me om de oren terwijl mijn telefoon me toch echt die weg in wil hebben. Ik rij nog maar een stukje rechtdoor en dat wordt beloond met een rondje om het prachtige Julianapark heen voordat ik bij Lilian arriveer.

Geen jazzzangeres

De deur wordt opengedaan door een vrouw die familie van me had kunnen zijn. Niet alleen omdat ze dezelfde achternaam heeft als mijn oma, maar ook omdat haar hele air (of moet ik zeggen hair) “familie” uitstraalt. Wat een fijn, warm en welkom gevoel. Wat nog eens benadrukt wordt wanneer ze zelfgemaakte ovenverse hapjes op tafel zet.

Lilian vertelt me dat ze enigszins verbaasd reageerde toen ze van haar manager hoorde dat iemand haar over jazz wou interviewen. “Ik ben geen jazzzangeres,” zegt ze lachend, “maar ik werk wel met jazzmuzikanten.” Ze nam in 1999 samen met drummer Stefan Kruger en toetsenist Stefan Schmid, die de jazzformatie Sfeq vormden, een nummer op. Dat beviel zo goed, dat ze de band Zuco 103 zijn gestart. Samen ontwikkelden ze een nieuw geluid dat Brazilectro heet. Een combinatie van Braziliaanse, elektronische en jazzy elementen. Gelukkig begrijpt Lilian waarom ik naar haar toegekomen ben wanneer ik haar uitleg dat ik graag meer wil leren over bossanova. Ze begint te vertellen en dat doet ze op zo’n aanstekelijke manier dat ik jaloers ben op haar leerlingen van het Conservatorium van Amsterdam.

Bossanova, het nieuwe geluid

“Eind jaren ’30 van de vorige eeuw was Samba Canción erg populair in Brazilië”, vertelt Lilian. Ze omschrijft deze Braziliaanse muziek als “een beetje dramatisch”. In de jaren erna volgde de oorlog. Toen die was afgelopen, was de jeugd eigenlijk wel klaar met die dramatische muziek. Ze verlangden naar een andere stijl.

“Op datzelfde moment verruilde een van die jongeren, Antônio Carlos Jobim, Brazilië voor Amerika om daar muziek te gaan studeren. Gewapend met zijn eigen muzikale cultuur leerde hij daar de akkoorden van de jazz kennen. Hij vond die akkoorden ontzettend interessant en mixte ze met het ritme van de samba. En zo ontstond bossanova, wat eigenlijk zoiets betekent als nieuwe groove, nieuwe wave, nieuwe trend.” En zo ontstond het nieuwe geluid waar zo wanhopig naar verlangd werd.

Zwoel en mysterieus

Intussen heb ik de helft van Lilian’s zelfgemaakte kaasbroodjes op. Kaas. Heerlijk. Daar kun je me voor wakker maken. De combinatie van het eten, Lilian’s fijne stem en haar zwoele accent maken dat ik nog uren kan blijven zitten luisteren. Zwoel, zo omschrijft ze de bossanova ook. “En zacht, warm en mysterieus. De liedjes gaan ook bijna altijd over liefde en de mooie dingen in het leven.” In tegenstelling tot de samba, dat meer als klaagzang gezien kan worden. De samba ontstond onder de Afrikaanse slaven van Brazilië net zoals de blues ontstond onder slaven in Amerika die zongen over hun zware bestaan. Thema’s als honger lijden, geen vrijheid hebben en verlies lijden kwamen aan bod. “Eigenlijk is samba voor bossanova wat blues voor jazz was”, legt Líl, zoals ze zichzelf noemt, uit.

Niet zonder slag of stoot

De liedjes die Jobim componeerde werden pas echt heel bekend toen gitarist en zanger João Gilberto ze naar het grote publiek bracht. “Hij had een zachte manier van zingen, zonder vibrato, wat herkenbaar is voor bossanova”, gaat Lilian door. “Bossanova staat voor iets heel chics en is gelinkt aan rijke mensen. De stijl kwam namelijk uit de chique wijken van Rio de Janeiro. De verschillen tussen arm en rijk waren ontzettend groot. Het volk klaagde in die tijd dan ook over van alles. En toen João zijn eerste bossanova opnam, werd er natuurlijk geklaagd door het volk. Men noemde hem zelfs een buikspreker, omdat hij zo weinig articuleerde!”

Ondanks dat het genre bossanova is ontstaan in de rijke wijken van Rio, erkent Jobim de rol van de samba en de inmiddels ex-slaven in het geheel. Zonder hen was er geen samba en zonder samba geen bossanova. Die erkenning liet Jobim blijken via zijn songteksten.

Lilian’s start als zangeres

Lilian groeide op bij muzikale ouders in de kleine stad Teresópolis in de staat Rio de Janeiro. Haar moeder was zangeres en haar vader percussionist bij een samba school. School betekent in dit geval overigens niet dat je les krijgt. Een samba school is de club of groep mensen die aan de carnavalsoptocht meedoen. “Oh wat was ik trots,” antwoord Líl als ik vraag of ze wel eens ging kijken.

“Op een dag gebeurde er iets grappigs. Ik was een jaar of 16, 17. Er kwam een jongen uit Rio de Janeiro – en voor ons was dat héél bijzonder dat er iemand uit de grote stad kwam – naar onze school. Deze jongen en gitarist, Gilson Fernandes, had contact met een jongen van mijn school en vroeg naar een zangeres. En omdat ik op school wel zong, stuurde mijn schoolgenoot hem naar de straat waar ik woonde, maar zonder huisnummer. Dus is Gilson van huis naar huis gelopen met de vraag of er een zingend meisje woonde. Het was een hele lange straat en ik woonde in een van de láátste huizen. Gelukkig voor mij deed er niemand anders open die kon zingen! Zo vonden wij elkaar.”

Gilson de purist

“Het mooie is dat ik toen alleen maar samba zong en dat deze jongen enkel en alleen bossanova wilde spelen. Gilson voerde me de beste muziek: alles van Jobim, alles van João Gilberto… alleen in deze stijl. Als ik iets zong wat meer pop was, werd hij woest. Ik moest en zou alleen bossanova zingen.” Dat klinkt wat benauwend, maar zo denkt Lilian er zelf niet over: ”Ik vond het waanzinnig leuk omdat ik de kans kreeg om actief met muziek bezig te zijn. Bovendien bracht hij mij in contact met muziek die anders niet zo toegankelijk voor mij was geweest.” Lilian vertelt dat ze 2 jaar gerepeteerd hebben voordat Gilson een plek vond op te spelen. “We begonnen daar te spelen. Ik vergeet het nooit meer: ik trilde helemaal! En Gilson was niet alleen een purist in de muziek die hij speelt, maar ook in de mensen die mochten luisteren. Al heel snel hadden we ruzie, want je moet je voorstellen dat het eind jaren ’80 was en dat rock hip was. We speelden in een hippe tent dus kwamen jongeren verzoeknummers indienen: ROCK! En daar stonden wij met bijna 300 bossanova liedjes. Gilson schelden… En toen waren er ook nog mensen die door onze muziek heen praatten. Gilson kwam in protest en stopte terwijl ik hem probeerde zover te krijgen door te spelen”, vertelt Lilian lachend over haar eerste aanraking met een echt optreden.  “Zonder dat ik het wist was dit ook het begin van mijn komst naar Nederland.”

Van Brazilië naar Nederland

Die eerste avond was niet de laatste keer dat er iemand door de muziek heen sprak. “Op een avond was er een man die zo hard praatte dat Gilson tegen me zei dat ik harder moest zingen. Ik zong toen zonder microfoon namelijk. Die man bleef maar luider en luider praten, tot ik stopte met zingen en hem aankeek. Hij had het door gelukkig. Deze man, een Nederlander, kwam nog vele avonden terug om te luisteren.”

Helaas stopt het optreden abrupt. “Na 8 maanden is de tent afgebrand. We hebben toen 2 jaar niet opgetreden en dus heb ik de Nederlandse man ook 2 jaar niet meer gezien.” Gelukkig vinden ze uiteindelijk weer een leuk café om te spelen.

“Op een avond kwam er een groepje mensen binnen dat mij heel raar aankeek en gelijk weer wegging. We spelen door, ik ben lekker aan het zingen en zing ineens voor het allereerst vals, waarop Gilson vraagt wat er in godsnaam met me aan de hand is. De groep mensen was teruggekomen mét de Nederlandse man! Jan, zo heet hij, kwam naar me toe en gaf me een kus op mijn wang. Gilson was wederom woest en liep weg. Gelukkig kwam hij terug en zijn we weer muziek gaan maken. Maar wat je moet weten is dat Gilson mij in die tijd altijd ophaalde en thuisbracht na een optreden, dat was de voorwaarde die mijn moeder stelde. Toen ik even naar de wc was gegaan en terugkwam, was Gilson weg.” Wat bleek: Louis, die in het café werkte had tegen Gilson gezegd dat hij Lilian wel thuis zou brengen, dus Gilson was weggegaan. Toen Lilian terugkwam van het toilet zei Louis: “Líl, Gilson is al naar huis gegaan, maar Jan kan jou wel thuisbrengen. Toch Jan?” Jan bracht Lilian thuis, de vonk sloeg over, ze trouwden, besloten naar Nederland te verhuizen en de rest is geschiedenis!

Wil je Lilian Vieira live horen zingen? Dat kan op 12 december in theater Munganga Amsterdam (tickets koop je hier) en op zaterdag 20 februari in P3 Purmerend (tickets koop je hier). Meer informatie over Lilian vind je op haar website en Facebook-pagina.